Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος φυλάσσει στους θησαυρούς της ποικίλα τεκμήρια που μαρτυρούν τη διάδοση των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην ελληνική παιδεία: χειρόγραφοι κώδικες και αρχειακό υλικό, βιβλία και περιοδικά, ξενόγλωσσα έργα και συναφείς ελληνικές μεταφράσεις. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που προσέλαβε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός από τη γένεση έως την ωρίμανσή του, οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις από τα ευρωπαϊκά παραδείγματα έχουν απασχολήσει την εκτενέστατη σχετική βιβλιογραφία.
Από τα μέσα κυρίως του 18ου αιώνα έως και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου συντελείται η, κατά τον Αδαμάντιο Κοραή, «μετακένωσις», δηλαδή η πρόσληψη και η δημιουργική μεταφορά της ευρωπαϊκής σκέψης στην ελληνική παιδεία. Έλληνες λόγιοι γλωσσομαθείς έρχονται σε επαφή με τις διαφορετικές εκφάνσεις του Διαφωτισμού (Lumières, Enlightenment, Aufklärung, Illuminismo, αντίστοιχα ο γαλλικός, αγγλικός, γερμανικός και ιταλικός όρος), διαβάζουν, πλουτίζουν τις βιβλιοθήκες τους με ξενόγλωσσα ευρωπαϊκά βιβλία και σχεδιάζουν τις δικές τους εκδόσεις: μεταφράζουν, ερανίζονται, επιτέμνουν ή και παραπέμπουν στα κείμενά τους σε έργα ευρωπαίων στοχαστών. Συχνά ταξιδεύουν, διαμένουν σε ευρωπαϊκές πόλεις και εκδίδουν εκεί τα πονήματά τους. Η επίδραση της Ευρώπης αναδεικνύεται σε μέσο προόδου και η μετάφραση συντελεί στη μεταφορά και εκλαΐκευση της γνώσης. Όπως εύστοχα σημειώνει ήδη το 1761 ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, προλογίζοντας τη μετάφραση του έργου Ἠθικὴ Φιλοσοφία του Λουντοβίκο Αντόνιο Μουρατόρι (Ludovico Antonio Muratori): «Ἔχει, ἔχει χρείαν ἡ Ἑλλὰς ἀπὸ τὴν Εὐρώπην. Ἐπειδὴ τὴν σήμερον ἡ μία πλημμυρεῖ, καὶ ἡ ἄλλη ὑστερεῖται ὣς καὶ τὰ ἀξιολογώτερα φῶτα τῆς Μαθήσεως […]. Ἀφ’ οὗ μὲ κόπους, μὲ κινδύνους, μὲ μυρίας ταλαιπωρίας ἤνοιξα ὁπωσοῦν τὸ ὄμμα, καὶ εἶδα, πόσον πτωχεύει ἡ Ἑλλὰς ἀπὸ Βιβλία, ἀπεφάσισα νὰ μεταφράσω μερικὰ ἀπὸ τὰ ἐγκριτώτερα συγγράμματα τῶν Νεωτέρων».
Στις προθήκες της έκθεσης, καθώς και στις ψηφιακές οθόνες που τις πλαισιώνουν, παρουσιάζονται αφενός έργα Ελλήνων στοχαστών της περιόδου του Διαφωτισμού και αφετέρου τα αντίστοιχα ξενόγλωσσα έργα με τα οποία διαλέγονται. Στην πρώτη προθήκη δεσπόζει η μορφή του Ευγένιου Βούλγαρη, εισηγητή στη νεοελληνική γλώσσα της σκέψης του Βολταίρου (Voltaire) και του Τζον Λοκ (John Locke), κορυφαίων φυσιογνωμιών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Στη δεύτερη προθήκη ο Ρήγας Βελεστινλής αντλεί για το Ἀπάνθισμά του και από τα οικεία λήμματα της μνημειώδους γαλλικής Encyclopédie. Στην τρίτη προθήκη, ο Αδαμάντιος Κοραής, μεταφραστής του Τσέζαρε Μπεκαρία (Cesare Beccaria) και ομιλητής στη Société des Observateurs de l’Homme [Εταιρεία των Ανθρωποτηρητών], σφραγίζει με το ευρωπαϊκό του κύρος την πνευματική αφύπνιση του γένους. Στην πολυπρόσωπη αυτή σκηνή των νεωτερικών ιδεών θέση έχουν, επίσης, και οι πολέμιοί τους, οι επικριτές των ευρωπαϊκών Φώτων που εργάζονται για την ανάσχεσή τους.
Πώς η επαφή και ο διάλογος με την ευρωπαϊκή σκέψη συμβάλλει στην ιδεολογική προετοιμασία του Αγώνα και τη συγκρότηση στη συνέχεια ανεξάρτητου ελληνικού κράτους; Τα εκθέματα εικονίζουν όψεις αυτής της πολυεπίπεδης και δυναμικής πορείας προς το ορόσημο του 1821.
