Ο Φαληρικός Όρμος αποτελεί το κύριο λιμάνι της Αθήνας από τους προϊστορικούς χρόνους έως τον 5ο αιώνα π.Χ. και συνεχίζει να χρησιμοποιείται μέχρι τη νεότερη εποχή. Η σύνδεση του λιμανιού με την πόλη εξυπηρετείται από τη Φαληρική Οδό.

Μέχρι σήμερα, οι ανασκαφές αν και έχουν περιοριστεί σε μικρό τμήμα του νεκροταφείου έχουν αποκαλύψει σχεδόν δύο χιλιάδες τάφους, που περιλαμβάνουν πολλές ταφές ενηλίκων, νεογέννητων και παιδιών και ταφές αλόγων.

Ομαδική ταφή ανδρών που έφεραν σιδηρά δεσμά στους καρπούς έπειτα από βίαιο θάνατο, 7ος αιώνας π.Χ. Μοναδικό εύρημα, γνωστό με το όνομα «Οι Δεσμώτες του Φαλήρου». Σχετίζεται με πολιτική διαμάχη πριν την ίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Στη νεκρόπολη βρέθηκαν ταφές αλόγων, ιδιαίτερα φροντισμένες. Κατά τους αρχαιολόγους ανήκαν σε ιππείς ή είχαν προσφερθεί ως δώρα στους θεούς του Κάτω Κόσμου.

Μοναδικό κατάλοιπο της Μεταβυζαντινής περιόδου, που μαρτυρείται από τον 17ο αιώνα, αποτελεί ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη θέση «Τρεις Πύργοι». Τα τελευταία χρόνια έχει διαμορφωθεί γύρω από το παρεκκλήσι ένα πάρκο 22 στρεμμάτων με την ονομασία «Πάρκο Αγίου Γεωργίου».

Ευρωπαίοι περιηγητές ταξιδεύουν στην Ελλάδα και στα βιβλία τους αφηγούνται τις εμπειρίες τους, περιγράφουν τις περιοχές που επισκέπτονται ενώ μέσα από τις εικονογραφήσεις τους αναπαριστούν  τοπία, ανθρώπους και αξιοθέατα. Σήμερα τα χρονικά των ταξιδιωτών αποτελούν  πολύτιμη πηγή γνώσης για την εποχή εκείνη. Στον παρακάτω χάρτη  εικονίζονται ο λιμένας του Πειραιά, του Φαλήρου και της Μουνιχίας (Μικρολίμανο).

Στην περιοχή διεξάγονται τον Φεβρουάριο του 1827 η Μάχη των Τριών Πύργων και τον Απρίλιο του 1827 η μάχη του Φαλήρου στην οποία τραυματίζεται θανάσιμα ο Γ. Καραϊσκάκης. Στον παρακάτω χάρτη παρουσιάζονται οι θέσεις των στρατιωτικών δυνάμεων  από τον στρατιωτικό και ιστορικό Τόμας Γκόρντον.

Δείτε το τεκμήριο: Γενική Συλλογή ΕΒΕ, ΙΣΤ-1866-T.  

Η ακτή του Φαλήρου αποτελεί πόλο έλξης των Αθηναίων εκδρομέων εξαιτίας της φυσικής ομορφιάς και των θαλάσσιων λουτρών. Η παράκτια περιοχή στο Δέλτα Φαλήρου είναι γνωστή ως Ξηροτάγαρος, από το όνομα της οικογένειας Ξηροτάγαρου, η οποία κατέχει μεγάλες εκτάσεις. Επιπλέον διατηρούν πανδοχείο στη Φαληρική Ακτή, κοντά στον ναό του Αγίου Γεωργίου.

Το 1887 εγκαινιάζεται η γραμμή, ατμοκίνητου αρχικά, τραμ που συνδέει την Αθήνα με το Φάληρο και έγινε γνωστή με την προσωνυμία «Κωλοσούρτης». Η συμβολή του τραμ στην ανάπτυξη της περιοχής υπήρξε καθοριστική.

Στα τέλη του 19ου αιώνα κτίζονται οι πρώτες εξοχικές επαύλεις, καθώς η παραλία του Φαλήρου μετατρέπεται σε θερινό θέρετρο. Ενδεικτικά αναφέρονται η έπαυλη Δεσποζίτου ή βίλα Κουλούρα, οι επαύλεις Συγγρού, Φιξ, Γερουλάνου και Χαλκοκονδύλη. Την ίδια περίοδο κτίζονται στην Καλλιθέα οι πρώτες κατοικίες, όπως οι οικίες των Λ. Λασκαρίδη και Γ. Φιλάρετου.

Η έπαυλη Κουλούρα ή Δεσποζίτου, όπως ονομαζόταν ο αρχικός της ιδιοκτήτης Σπυρίδων Δεσπόζιτος, κτίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Είναι κτισμένη από λαξευτή λιθοδομή με μορφολογικά χαρακτηριστικά νεογοτθικής αρχιτεκτονικής.

Το 1900 κατασκευάζεται από τον καθηγητή ζωολογίας Νικόλαο Γερμανό ο πρώτος Ζωολογικός Κήπος της Ελλάδας σε πρώην βαλτώδη έκταση 50 στρεμμάτων που μεταμορφώνεται άρδην με εκτεταμένες επιχωματώσεις, δενδροφυτεύσεις και υδροδότηση. Ο Νικόλαος Γερμανός εκτός από καθηγητής πανεπιστημίου ήταν οραματιστής και γενικός Διευθυντής της Δ.Ε.Θ. έως το 1935.

Το 1904 δίνεται σε χρήση η λεωφόρος Συγγρού. Τα σχέδια για τη διάνοιξη του νέου δρόμου έγιναν από τον στρατιωτικό μηχανικό Ιωάννη Γενίσαρλη στα τέλη του 19ου αιώνα επί πρωθυπουργίας του Χαριλάου Τρικούπη.

Η έκταση στα βόρεια του Ζωολογικού Κήπου χρησιμοποιείται για πρώτη φορά το 1910 για απογείωση αεροπλάνων. Σταδιακά εγκαθίστανται εκεί η Ναυτική Αεροπορική Υπηρεσία (1914), η Αεροπορική Υπηρεσία Στρατού (1915) και η Σχολή Αεροπορίας για υπαξιωματικούς (1924). Το 1920 ανεγείρεται το πρώτο Κρατικό Εργοστάσιο Αεροπλάνων (ΚΕΑ), το οποίο επεκτείνεται στην περιοχή που καταλάμβανε ο Ζωολογικός Κήπος.

Ο Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης επικεφαλής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας διενεργεί το 1911 μικρή ανασκαφική έρευνα στην περιοχή του Δέλτα Φαλήρου, γνωστή ως Βοϊδολίβαδο. Το 1915 ξεκινά ανασκαφή ο αρχαιολόγος Στρατής Πελεκίδης και αποκαλύπτει τμήματα της Nεκρόπολης του Φαλήρου. Πρόκειται για τους περίφημους «Αποτυμπανισμένους», εύρημα που προκαλεί πρωτόγνωρη εντύπωση στην αθηναϊκή κοινωνία και αμφίθυμες αντιδράσεις.

Το 1922 φθάνουν στην Καλλιθέα πάνω από 20.000 πρόσφυγες που εγκαθίστανται σε διάφορους συνοικισμούς μεταξύ των οποίων οι Τζιτζιφιές. Τη δεκαετία του 1930 κτίζονται διώροφα κεραμοσκεπή κτηριακά συγκροτήματα για τη στέγαση των προσφύγων.

Στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης της 8ης Δεκεμβρίου 1923 επικυρώνεται η σύμβαση μεταξύ του Υπ. Οικονομικών και Γεωργίας και των αντισυμβαλλομένων  Σπυρίδωνος Ι. Κωστόπουλου, Ηλία Σ. Κατσίχτη, Βάχαν Βαλγιόζογλου και Ιωάννη Φ. Στεφανόπουλου, «περί παραχωρήσεως προνομίου ιπποδρομιών εν τη επαρχία Αττικής» για τριάντα χρόνια.

Στις αρχές του 1924, η νεοσυσταθείσα «Προνομιούχος Ελληνική Εταιρία Ιπποδρομιών» αναθέτει στη «Γενική Εταιρία Béton Armé» (ΓΕΒΑ), που ίδρυσε ο πολιτικός μηχανικός Μόσχος Διαμαντόπουλος, την αποξήρανση της ελώδους περιοχής (Βοϊδολίβαδο) στο Δέλτα Φαλήρου καθώς και τη διαμόρφωση της υποδομής του στίβου των ιπποδρομιών. Ο πολιτικός μηχανικός Διονύσιος Παπαλεονάρδος συντάσσει την προμελέτη των χωματουργικών εργασιών.

Τον Ιούνιο 1924 η «ΓΕΒΑ Μόσχος Διαμαντόπουλος & Σία», αναλαμβάνει την κατασκευή στεγασμένης εξέδρας για τους θεατές των ιπποδρομιών. Τα σχέδια για την εξέδρα, όπως και για την περίφραξη του Ιπποδρόμου, εκπονεί ο ήδη καταξιωμένος αρχιτέκτων Αλέξανδρος Νικολούδης με τη συνεργασία του νέου τότε συναδέλφου του Σωτηρίου Μαγιάση.Τα έργα εποπτεύουν οι πολιτικοί μηχανικοί Ανδρέας Κ. Δρακόπουλος και Διονύσιος Παπαλεονάρδος.

Τα επίσημα εγκαίνια του Ιπποδρόμου διεξάγονται στις 20 Απριλίου 1925 με τεράστια επιτυχία. Στον Τύπο της εποχής καταγράφεται προσέλευση άνω των 40 χιλιάδων θεατών.

Το 1925 ιδρύονται οι κοινότητες Καλλιθέας και Παλαιού Φαλήρου που αναβαθμίζονται σε δήμους το 1934 και 1942 αντίστοιχα. Τη δεκαετία του 1930 ολοκληρώνονται κύρια έργα υποδομής, όπως η κατασκευή δικτύου φωταερίου και η ύδρευση της περιοχής.

Το 1934 η «Εργοληπτική Α.Ε.» ολοκληρώνει την κατασκευή της δεύτερης μικρότερης εξέδρας στα δυτικά της πρώτης. Τα σχέδια για την εξέδρα δευτέρας θέσεως, όπως ονομάστηκε, εκπονεί ο αρχιτέκτων Κώστας Κιτσίκης. Η νέα εξέδρα εγκαινιάζεται την Κυριακή 24 Ιούνιου 1934 με την παρουσία του πρωθυπουργού Παναγή Τσαλδάρη.

Οι ιπποδρομίες μεταπολεμικά γνωρίζουν μεγάλη άνθηση και ο Ιππόδρομος εξελίσσεται σε σημαντικό τόπο ψυχαγωγίας.

Μέσα στον χώρο του Ιπποδρόμου βρισκόταν το κοσμικό κέντρο «Αθηναία». Μία από τις σπουδαίες ορχήστρες που έπαιξαν ήταν του πιανίστα Λεβ Κανακάκη, τις δεκαετίες του 1950 και του 1960.

«Οι βασικοί άνθρωποι του Ιπποδρόμου ήταν οι προπονητές, οι τζόκεϊ, οι σταβλίτες, οι βοηθοί των αναβατών στα αποδυτήρια, οι οποίοι ετοιμάζανε τις ιπποσκευές, οι ιδιοκτήτες αλόγων, οι έμποροι ζωοτροφών και οι κτηνίατροι. Κοπέλες εργάζονταν στα ταμεία και στα γραφεία», Λευτέρης Σιατούνης, τζόκεϊ και προπονητής.

Στον ιππόδρομο το βράδυ της 21ης Απριλίου 1967 μεταφέρονται αριστεροί πολίτες μετά τη σύλληψή τους. Πάνω από 500 άνθρωποι μεταφέρθηκαν εκεί, ανάμεσά τους ήταν ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, ο βουλευτής της ΕΔΑ και συγγραφέας Η. Ηλιού και ο Παναγιώτης Ελής, ένα από τα πρώτα θύματα της Δικτατορίας, ο οποίος δολοφονήθηκε εν ψυχρώ. «Μετά κατέθεσε ο κ. Ηλίας Ηλιού, ο οποίος αναφέρθηκε πρώτα απ’ όλα στις συνθήκες σύλληψής του στο αστυνομικό τμήμα και της μεταφοράς του στη συνέχεια μαζί με άλλους κρατούμενους στον Ιππόδρομο» (Ριζοσπάστης σελ. 7, 9.8.1975, Συλλογή Εφημερίδων ΕΒΕ).

Πραγματοποιείται ανάπλαση της ευρύτερης περιοχής ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο ιππόδρομος εγκαταλείπεται , οι εγκαταστάσεις του κατεδαφίζονται. Η κατασκευή του ΚΠΙΣΝ ξεκινά το 2012 και ολοκληρώθηκε το 2016.

Κατά τη διάρκεια της κατασκευής του ΚΠΙΣΝ διενεργούνται σωστικές ανασκαφές (2012-2016) από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων. Μεταξύ των χιλιάδων ταφών της αρχαίας νεκρόπολης που αποκαλύπτονται, η πιο σημαντική είναι εκείνη των «Δεσμωτών». Πρόκειται για 79 σιδηροδέσμιους άνδρες που εναποτέθηκαν σε 3 σειρές, άλλοι δεμένοι πισθάγκωνα και άλλοι δεμένοι μεταξύ τους και έφεραν θανατηφόρο χτύπημα στο κεφάλι με αμβλύ αντικείμενο. Η εκτέλεσή τους συνδέεται με την περίοδο πολιτικών αναταραχών του 7ου αιώνα π.Χ.

«Το ΚΠΙΣΝ από την πρώτη στιγμή έφεξε σαν λαμπερό αστέρι. Αυτό από μόνο του δεν έγινε τυχαία. Σκληρή δουλειά, άψογες συνεργασίες σε όλα τα επίπεδα, συνεχής ροή, κοινό όραμα και κοινός στόχος. Όλα τα παραπάνω οδήγησαν σε ένα πανέμορφο δημιούργημα, που φτιάχτηκε εδώ στον εγκαταλελειμμένο χώρο του Φαληρικού Δέλτα. Το ΚΠΙΣΝ παραδίδεται εξ ολοκλήρου στην ελληνική Πολιτεία, στην ελληνική κοινωνία». Απόσπασμα από την ομιλία του Ανδρέα Δρακόπουλου, προέδρου του ΙΣΝ, κατά την τελετή παράδοσης του ΚΠΙΣΝ στην Ελληνική Πολιτεία στις 23.2.2017.

Το ΚΠΙΣΝ είναι ένας διεθνούς εμβέλειας πολιτιστικός, εκπαιδευτικός και ψυχαγωγικός αστικός τόπος. Η επιτυχία της συνύπαρξης της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Πάρκου Σταύρος Νιάρχος αποδεικνύεται από τα εκατομμύρια ανθρώπων που το επισκέπτονται κάθε χρόνο. Αποτελεί έναν ανοιχτό για όλους, δημόσιο, ποιοτικό, ασφαλή και περιβαλλοντικά βιώσιμο χώρο, ο οποίος συνεχίζει διαρκώς να εξελίσσεται, να διευρύνει το έργο του, να αγκαλιάζει τον κόσμο και να αγκαλιάζεται από αυτόν.

Μετά από τρία χρόνια εντατικής προετοιμασίας για την ιστορική μετεγκατάσταση, ξεκινάει στις 8 Ιανουαρίου 2018 η μεταφορά των συλλογών της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ). Η προετοιμασία της μεταφοράς των συλλογών και των υπηρεσιών περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την  επεξεργασία και ανάπτυξη των συλλογών, την ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών, τη δημιουργία νέου δανειστικού τμήματος, την ανάπτυξη κοινού και την εκπαίδευση του προσωπικού της ΕΒΕ.

Η μεταφορά των βιβλίων από το νεοκλασικό διατηρητέο κτήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος επί της οδού Πανεπιστημίου στο ΚΠΙΣΝ υπήρξε ένα έργο τεράστιας κλίμακας και προσπάθειας. «Το στοίχημα του εκσυγχρονισμού της Εθνικής Βιβλιοθήκης, σε όλα τα επίπεδα, πρέπει οπωσδήποτε να κερδηθεί. Αυτή τη στιγμή προσπαθούμε συστηματικά να καλύψουμε τα κενά δεκαετιών για να μπούμε στο μέλλον. Δουλεύουμε γι’ αυτό βάζοντας διάθεση, μυαλό, καρδιά. Η Εθνική Βιβλιοθήκη είναι ένας κρυφός θησαυρός και το στοίχημα είναι να τον αναδείξουμε», Δρ. Φίλιππος Τσιμπόγλου Γενικός Διευθυντής (2014-2023).

Στις 17 Δεκεμβρίου 2018 η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος ανοίγει τόσο στη νέα της έδρα, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), όσο και στο ιστορικό Βαλλιάνειο Μέγαρο στο κέντρο της πόλης και προσφέρει στους ερευνητές και στο ευρύ κοινό διευρυμένες συλλογές, σύγχρονες υπηρεσίες και Δανειστικό Τμήμα (περισσότερες πληροφορίες στην σελίδα της Μετάβασης της ΕΒΕ).